प्रगतीशील चेतना दिने बालसाहित्य असल बालसाहित्य हो ।
प्रगतीशील चेतना भनेको के हो ?
जुन चेतनाले बालबालिकालाई अन्धविश्वासबाट बाहिर निस्किन मद्दत गर्दछ, त्यो प्रगतीशील चेतना हो । अन्धविश्वास बढाउने बालसाहित्य अप्रगतीशील हुन्छ । यस्तो बालसाहित्यबाट हामीले हाम्रा बालबालिकालाई टाढै राख्नुपर्छ । त्यस्ता किताब किनेर हामीले हाम्रा बालबालिकालाई दिनुहुँदैन ।
असल बालसाहित्य वैज्ञानिक हुन्छ । त्यसले समाजको सकारात्मक, प्रेरणादायी र हौसलापूर्ण चित्र बालबालिकाको मष्तिष्कमा उतार्छ ।
‘समाजमा खराब कुरा पनि छ । खराब कुरा जान्न पाउनु बालबालिकाको पनि अधिकार हो । त्यसबाट उनीहरूलाई किन बन्चित गर्ने ?’ — यस्तो स्वर पनि भिडमा सुनिन्छ । तर, ती स्वरलाई यति भन्नुस्— सानो छँदै बालबालिकाले सबै कुरा थाहा पाउनुपर्छ भन्ने सोचाइले भलो गर्दैन । तपाईं सानो छँदा तपाईंलाई के समाजका सबै खराब कुराबारे थाहा थियो र ?
त्यसैले, अहिले बालबालिकालाई उनीहरूसँग प्रत्यक्ष सरोकार राख्ने असामाजिक तत्वबाट सचेत गराउँदै जति सक्यो बढी सकारात्मक विचार, असल जीवनका दृष्टान्त र प्रेरणादायी पात्रका जीवनकथाहरू समेटेको साहित्य नै पढ्ने मौका दिनुहोस् ।
हेर्नुस् त, एउटा गधालाई त उसको मालिकले माया गरेर उसले सक्नेजति मात्र भारी बोकाउँछ । उसको स्वास्थ्यको ख्याल राख्छ । उसलाई रमाउने, खेल्ने र उफ्रने मौका दिन केही समय चौरको हरियो दुबोमा चर्न छाडिदिन्छ । फेरि तपाईं किन आफ्ना बालबालिकालाई गधालाई भन्दा बढी भारी बोकाएर उनीहरूले सबै थोक जान्नुपर्छ भन्ने सोच्नुहुन्छ ? बालबालिकाको मष्तिष्क भनेको सधैँ विकासोन्मुख अवस्थामा रहन्छ । असल नै असल कुराहरू भरेर त्यसलाई बलियो र मजबुत बनाउँदै लग्नुस् । जीवन बाँच्ने क्रममा हुर्कंदै गएका बालबालिकाले उमेरको सिँढी उक्लँदै गएपछि समाजका असल र खराब आफैँ बुझ्दै जानेछन् । त्यसैले, खराब कुरालाई साहित्यमै पढाउनुपर्छ भन्ने कुरामा तपाईं कहिल्यै जोड नदिनुहोस् । खासगरी जो साना छन्, नौ वर्षभन्दा कम उमेरका छन्, त्यस्ता बालबालिकाहरूलाई हौसला र प्रेरणा दिने सामग्री पढाएर र सुनाएर हुर्काउनुहोस् ।
यति छलफल गरिसकेपछि तपाईंले असल बालसाहित्यबारे पक्कै केही धारणा बनाउनुभयो होला भन्ने ठानेका छौँ ।
अब असल बालपुस्तकको कुरा गरौँ !
असल बालपुस्तक भन्नासाथ बालबालिकाको उमेर सुहाउँदो सरल भाषाशैली, उमेर सुहाउँदो विषयवस्तु, स्तरीय छपाइ र आकर्षक साजसज्जा भएको पुस्तक भनेर बुझ्नु राम्रो हुन्छ । असल बालपुस्तक उमेर समूहअनुसारको हुन्छ । त्यसले सधैँ नयाँ विचार व्यक्त गर्न प्रोत्साहित गर्दछ । धार्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक अन्धविश्वासलाई प्रश्रय दिँदैन । बालबालिकामा असल बानी र स्वभाव निर्माणका लागि सकारात्मक भूमिका निर्वाह गर्छ ।
जस्तो कि एउटा लेखक सञ्चारमाध्यममा बालबालिकाको सोचाइमा सकारात्मक परिवर्तन र लैङ्गिक विभेदप्रतिको चेतनाको कुरा गर्छ । ऊ आफ्ना अन्तर्वार्ताहरूमा बालबालिकामा सबैलाई समान देख्ने मानवीय गुण भर्नुपर्छ भन्छ । तर ऊ आफ्नो लेखनीमा बालबालिकालाई ढोंगी पात्र खडा गरेर धार्मिक अन्धतामा कसैलाई ठगेर वाह वाह पाएको देखाउँछ । जात, लिङ्ग र रङका आधारमा कोही स्थायी शत्रु भइरहन्छ भनेर वकालत गर्छ । पेशागत मर्यादाको कुरा आफ्ना रचना मार्फत् पाठकलाई दिन सक्दैन भने ऊ असल विचारक त भयो तर असल लेखक हुन सकेन ।
तसर्थ नेपाली बालसाहित्यको सन्दर्भमा त्यस्ता किताबबाट पनि बच्नु जरुरी छ जसले मुसो र बिरालो सधैँ शत्रु नै भइरहनुपर्छ भन्छ । बिरालो डाक्टर भएपछि पनि मुसाको उपचार गर्दा बिरालो डाक्टरसँग डराउने कि नडराउने भन्ने प्रश्न आउँछ । लेखक यहाँ स्पष्ट हुन जरुरी छ । बिरालो डाक्टर बन्ने क्रममा दीक्षित भइसक्दा उसले विरामीप्रतिको आफ्नो कर्तव्य, सबैलाई समान रूपमा हेरी उपचार गर्नुपर्ने पेशागत मर्यादालाई राम्ररी बुझेको हुन्छ । त्यसैले, उसले मुसाको बिना भेदभाव उपचार गर्छ । बालसाहित्यको असल सन्देश, असल कर्मप्रतिको प्रेरणा र मर्यादा भनेको यो पक्ष पनि हो । हाम्रा अभिभावकले यस्ता किताबको छनोटमा जोड दिनु जरुरी छ जसले बालबालिकामा आलोचकीय चेत अर्थात् क्रिटिकल थिङ्किङका लागि प्रोत्साहित गरून् । जस्तै— के चाउचाउ खाएर मेरो हड्डी बलियो हुन्छ ? के हर्लिक्स र च्यवनप्रास खाएर मेरो दिमाग तगडा हुन्छ ? के म्याजिक फेन्सी पेन्सिलले लेख्दैमा म परीक्षामा प्रथम हुन्छु ? के मान्छे कालो हुँदैमा उसको विचार खराब हुन्छ ? के मान्छे होचो हुँदैमा उसको क्षमता थोरै हुन्छ ? के फरक जात र फरक धर्मको हुँदैमा मान्छेलाई अविश्वास गर्न, शङ्का गर्न थाल्नुपर्ने हो ?
यस्ता विषयमा हाम्रा बालसाहित्यले सही सन्देश दिन सक्नुपर्छ । अनि मात्र त्यो असल बालसाहित्य बन्न सक्छ । प्रकृति र प्राणी जातिको हितका लागि फरक परिवेशका पात्रको मिलन नि सम्भव छ ।
हाम्रा बालसाहित्यले भन्नुपर्छ— केटा र केटी बराबर हुन् । प्रजननका केही विषयमा बाहेक सबै काममा उनीहरू बराबर क्षमतावान् हुन्छन् । सबै विभेद समाजले सिर्जना गरेको हो, प्रकृतिले होइन । केटा र केटीका लागि बनेका फरक–फरक पोशाकको सूची र व्यवहारको सूची पछि मात्र बनेका हुन् । तिनलाई परिवर्तन गरेर अगाडि बढ्नु प्रगतीशील बालसाहित्यको धर्म हो ।
संसारका हरेक बालबालिका विद्यालय शिक्षा पूरा नगरेसम्म बालबालिका नै रहन्छन् । उनीहरू १८ वर्षभन्दा कम उमेरका हुन्छन् । यो १८ वर्षसम्मका सबैलाई बालअधिकार महासन्धिले ‘बालबालिका’ हुन् भनेर किटान गरेको उमेर हो । तसर्थ यो उमेरभित्रका पाठक लक्षित साहित्यमा यौन र हिंसालाई बढावा दिएको र यस्ता विषयलाई पाठक तान्ने हतियार बनाएको हुनु हुँदैन । दुर्व्यवहारमा परेका बालक वा बालिका त्यो पीडाबाट माथि उठेर असल मान्छे बन्न सक्छन्, बनेर नै छाड्छन् । यो बालसाहित्यका लागि उनीहरूको प्रेरणको कथा हो । तर, सत्य लेख्ने बहानामा तिनीहरूको जीवनको अश्लील चित्रण र हिंसाको वर्णन गरिन्छ भने त्यो साहित्य नभएर फगत एक समाचार बन्दछ । साहित्य बन्न सक्दैन । त्यो असल बालसाहित्य बन्न सक्दैन । यस विषयमा पुस्तक छनोट गर्ने अभिभावक र लेखकहरू पनि सचेत हुन आवश्यक देखिन्छ ।
कस्ता बालपुस्तक पढाउन हतार गर्ने ? कस्ता बालपुस्तक बिस्तारै पढाए नि हुन्छ भनेर ढिला गर्ने ।
आफ्नो परिवेशको समाजमा बाँचिरहेका आफ्नै उमेरका साथीभाइका कथाहरू, टोलको कथा, आफ्नै जीवन, आफ्नै भोगाइबाट उठेर सफलतातर्फ लम्किएकाहरूको कथा भएका किताबहरू, आफ्नो शरीर, प्रकृति र जीवन किन भन्ने जीवन बाँच्नुको रहस्य बताउने र विज्ञानको सोच बनाउने किताबहरू पढाउन हतार गर्नुपर्छ ।
आफ्नो समाज र जीवनसँग तालमेल नै नहुने कथाहरू, अन्धविश्वास वा गलत परम्परालाई बानीमा परीणत गराउने खतरा बोकेका किताबहरू पढाउन हतार नगर्दा राम्रो हुन्छ ।
त्यस्तै आफ्नो देश, आफ्नो परिवार, जाति, वंशका बारेका गौरवशाली कथा, उत्साहको कथा र प्रेरणाको कथा हरेक दिन सुनाउन र र पढाउन हतार गर्ने । जति सक्यो बढी हामी नेपाली जातिको गौरव, हाम्रो प्राकृतिक गौरव, सांस्कृतिक गौरव आदिका बारेमा लेखिएका कथाहरू सुनाउन र पढाउन हतार गर्ने । यो सुनाउने र पढाउने काम सात देखि १२ वर्षको बीचमा गर्न सके धेरै राम्रो । किनकि यो बानी निर्माण गर्ने स्वर्ण उमेर हो । सात वर्षअघि किताब रमाइला हुन्छन् है भन्ने छाप पार्न सक्नु तपाईंको सफलता मानिने छ ।
कुनै पनि पात्रले सङ्घर्ष र कठोर मिहिनेतपश्चात सफलता प्राप्त गरेको कथा वा कुनै पात्र घरबाट छुट्टिएर टाढा पुगेको र अन्त्यमा घर फर्कन सफल भएको नि हुनसक्छ ।
अनौठो परिवेशका सिर्जनात्मक आविष्कारको सोच बढाउने तथा कल्पनाशीलता बढाउने किताब पढाउन नि हतार गर्नु राम्रो हुन्छ । तर, भक्ति प्रार्थना गरेर भगवानले सफलता दिएको, चाकरी, चाप्लुसी र बठ्याइँ गरेर सफलता प्राप्त गरेको र चतुर चलाख बन्ने होडमा अरूलाई हानी गरेर, अरूको जीवन नाश गरेर अगाडि बढेको पात्रको संवेगका किताबहरू कलिलो बालमष्तिष्कका लागि हानिकारक हुन्छन् । यस्ता किताबले बालबालिकालाई धार्मिक अन्धभक्त र स्वार्थी राक्षसी प्रवृतिका भ्रष्ट नागरिक बन्न प्रेरित गर्छन् । यस्ता किताबबाट उनीहरूलाई टाढा नि राख्दा राम्रो हुन्छ ।
बालबालिकाका लागि किताब छनोट गर्दा हामीले सफलता हासिल गर्न मिहिनेत गर्ने, आफ्नो लगन र क्षमताले लक्ष्य प्राप्त गर्ने पात्रहरू पुरस्कृत भएको र ठग प्रवृतिका, अरूको भलो नगर्ने बदमास पात्रहरू दण्डित भएको र पछुताएको कथावस्तु भएका किताबको छनोटमा जोड दिनुपर्छ । किनकि सबै कुरा आफैँले भोगेर शिक्षा लिन्छन् भन्ने सोचाइ बनाइयो भने यो मानव जीवनको जीवनकालकाे समय एउटा बालकका लागि पर्याप्त हुँदैन । तसर्थ उनीहरूले किताबका कथा र समाजमा रहेका अरूका जीवन पनि पढेर असल र खराबबारे एउटा परिपक्व दृष्टिकोण बनाउँदै अघि बढ्न सके भने उनीहरू जीवनमा असल र सफल हुनसक्छन् । यसका लागि असल बालसाहित्य र असल सङ्गत उनीहरूको पहुँचमा लगिदिएर सहयोग गर्नु हामी सबैको कर्तव्य हो । यो कर्तव्यलाई इमान्दारीका साथ निर्वाह गर्न हामी सबैले हातेमालो गरी काम गर्नु जरुरी देखिन्छ ।
धन्यवाद !
जय बालसाहित्य ।